Een verklaring waarom antidepressiva niet direct werken

Het duurt weken voor antidepressiva werken. Eindelijk weten we waarom

Scientias K. Kras 18 oktober 2023

Maar liefst 1,2 miljoen Nederlanders slikken antidepressiva. Van de middelen is bekend dat het een aantal weken duurt voor ze effect hebben. Pas nu is echt duidelijk waarom dat zo is: door antidepressiva neemt het aantal connecties in de hersenen toe.

De meeste antidepressiva zijn zogenoemde selectieve serotonineheropnameremmers (SSRI’s). Ze verhinderen de heropname van serotonine, waardoor er meer van de neurotransmitter actief blijft in de hersenen. Op die manier onderdrukken de medicijnen angstsymptomen en voelen mensen zich beter. Dat duurt echter wel eventjes. Pas een paar weken na de start van het gebruik hebben de middelen effect.

Meer synapsen
Het is van belang om die uitgestelde reactie te begrijpen, zodat artsen en psychologen kunnen uitleggen aan patiënten waarom ze moeten doorgaan met de behandeling. In de eerste studie ooit bij mensen keken onderzoekers daarom naar de veranderingen in de synapsen – de verbindingen tussen zenuwcellen – na de behandeling met antidepressiva bij verder gezonde volwassenen. “We ontdekten dat bij degenen, die SSRI’s namen na verloop van tijd een geleidelijke toename optrad in de synapsen in de neocortex en de hippocampus in de hersenen”, legt neurowetenschapper Gitte Knudsen uit van het Copenhagen University Hospital.

Behalve dat het even duurt voor de middelen effect hebben, werken ze ook niet bij iedereen even goed. Ook daarvan is onduidelijk hoe dat komt, omdat het precieze mechanisme achter de werking niet goed bekend is. De theorie is dat SSRI’s zorgen voor een toename van synaptische plasticiteit in de hersenen. Dit vermogen van synapsen om sterker of zwakker te worden na verloop van tijd is waarschijnlijk belangrijk voor het leervermogen, geheugen en de regulering van de stemming.

Placebo of niet
Om dit te testen hebben de Deense onderzoekers een dubbelblind onderzoek uitgevoerd bij 32 volwassenen zonder depressie. De deelnemers kregen óf vijf weken lang een dagelijkse dosis van 20 milligram escitalopram (een SSRI) óf een placebo. Met een PET-scan werd in de hersenen het niveau van een eiwit, genaamd SV2A, gemeten. Hogere niveaus van dit eiwit in een specifiek hersengebied duiden op een grotere dichtheid van synapsen. Er bleken behoorlijke verschillen tussen de twee groepen. Mensen die escitalopram namen hadden meer SV2A in hun neocortex en in mindere mate ook in de hippocampus dan degenen die een placebo kregen.

Afbeelding: Marc Dingman, Neuroscientifically Challenged

De neocortex, goed voor ongeveer de helft van ons hersenvolume, is verantwoordelijk voor hogere mentale processen, zoals emoties, zintuiglijke perceptie en cognitie. De hippocampus speelt een rol bij leren en geheugen. “De resultaten wijzen erop dat door SSRI’s de dichtheid van synapsen toeneemt in de hersengebieden die betrokken zijn bij depressie”, reageert Knudsen. “Het lijkt erop dat de synaptische dichtheid in het brein betrokken is bij hoe deze antidepressiva functioneren. Dat geeft ons een doel voor de ontwikkeling van nieuwe middelen tegen depressie.”

29 dagen
Duidelijk werd ook dat de antidepressiva enige tijd nodig hadden voor de verschillen ontstonden. De eerste 29 dagen van de studie was er geen verschil in SV2A-dichtheid tussen de escitalopramgroep en de placebogroep. Ook bleek dat de dichtheid van het aantal synapsen groter was bij mensen die het antidepressivum langere tijd namen, vergeleken met kortdurend gebruik. “Onze data wijzen uit dat synapsen toenemen over een periode van weken, wat verklaart waarom het even duurt voor deze medicijnen effect hebben”, aldus de neurowetenschapper. “We zagen geen enkel effect bij de mensen die een placebo namen.”

De onderzoekers kozen bewust voor mensen die geen depressie hadden, omdat zo het effect van SSRI’s op synaptische plasticiteit kon worden bestudeerd zonder de verstoring van psychische klachten. Maar dat betekent ook dat er meer onderzoek nodig is om te zien of er hetzelfde gebeurt bij mensen met een depressie en of een toename van synapsen ook leidt tot een verbetering van de psychische gezondheid.

Puzzel opgelost
“De uitgestelde werking van antidepressiva is lang een puzzel geweest voor psychiaters, eigenlijk al sinds de ontdekking ervan vijftig jaar geleden”, zegt neurowetenschapper David Nutt van het Imperial College London, die niet betrokken was bij het onderzoek. “Dus deze nieuwe data afkomstig van hersenscans bij mensen, die aantonen dat er een geleidelijke toename is van het aantal hersenverbindingen, zijn erg interessant.”