De "plussen en minnen"die de Coronacris blootlegt van saamhorigheid & hulp tot protest & tegenwerking

‘Coronacrisis legt zwakke plekken in de samenleving bloot’

Radboud Recharge 8 mei 2020

De coronacrisis raakt op de eerste plaats de volksgezondheid. Maar hoogleraar Empirische politicologie Carolien van Ham ziet ook gevolgen voor burgerrechten en democratie.

‘Zo’n crisis is een testcase voor de legitimiteit van de overheid’, zegt Van Ham. ‘We zien dat het vertrouwen van burgers in de regering groeit en dat de meeste Nederlanders het overheidsbeleid  steunen.’ Dat heeft minder te maken met de specifieke aanpak van de regering-Rutte dan met het rally around the flag-effect: ‘Als we aangevallen worden - in dit geval door een virus - ­komen we samen en krijgen we meer vertrouwen in onze regering.’

Tegelijkertijd legt corona zwakke plekken in de samenleving bloot. ‘We zitten nu nog in crisismodus, maar straks gaan mensen vragen stellen: waarom hebben we in Nederland zoveel minder intensive care-bedden per hoofd van de bevolking dan Duitsland en Oostenrijk? Hoe kan een bedrijf als Roche tachtig procent van de markt voor laboratoriumtests in handen hebben? En is het wel wenselijk dat er zoveel mensen met een kwetsbare arbeidsmarktpositie zijn, zoals zzp’ers? Zulke vragen leiden hopelijk tot positieve veranderingen.’

Balans vinden

Maar de crisis kan ook negatieve gevolgen hebben, bijvoorbeeld voor burgerrechten en democratie. Vóór de coronauitbraak was het gebruik van cameradrones vanwege privacyregels aan strikte voorwaarden gebonden. ‘Inmiddels zet de politie uitgebreid drones in om te surveilleren. Zouden ze daar na de crisis weer mee stoppen? Nee natuurlijk, want drones zijn ook handig om mensen te volgen tijdens bijvoorbeeld festivals en demonstraties. Uit onderzoek weten we dat institutionele veranderingen die eenmaal zijn doorgevoerd, zelden worden teruggedraaid.’

Ook andere technologieën hebben schaduwzijden. Zo leggen telefoon-apps locatie- en contactgegevens vast om mensen te volgen en te waarschuwen voor contact met besmette burgers. ‘In Hongkong registreert een app of mensen wel thuisblijven. Zo niet, dan komt de politie langs. De uitdaging voor onze regering is om een balans vinden tussen enerzijds het beperken van het besmettingsgevaar en anderzijds de rechten van burgers.’

Politieke voorkeuren

In sommige landen grijpt de overheid de crisis aan om haar eigen macht uit te breiden. ‘Meestal landen die al op weg waren naar electorale autocratieën. Dat zijn in feite dictaturen die verkiezingen houden. Kijk naar Hongarije. Orbán had al bijna absolute macht en heeft nu van het parlement helemaal een vrijbrief gekregen om per decreet te regeren.’

In andere landen ziet Van Ham dat omstreden wetgeving, zoals de anti-abortuswetgeving in Polen, nu versneld wordt doorgevoerd omdat mensen toch niet kunnen demonstreren. ‘Dat leiders met autoritaire voorkeuren gebruikmaken van deze crisis om hun macht te vergroten, is niet verrassend. Het risico is dat dit ook in democratieën gebeurt. Wat gebeurt er als Trump bijvoorbeeld de verkiezingen wil uitstellen, als het in de VS erg uit de hand loopt?’

Kijkend naar de toekomst is Van Ham benieuwd welke invloed corona zal hebben op politieke voorkeuren. ‘Deze crisis treft kwetsbare mensen het hardst. Waar gaan ze straks op stemmen? Worden ze radicaler? Een verschuiving naar links is denkbaar als de linkse partijen een geloofwaardig verhaal hebben. Maar voor hetzelfde geld stemmen ze PVV of Forum voor Democratie. Dat wil ik graag onderzoeken.’