Slaap je slecht of is je biologische klok van slag? Dit kan allerlei psychische problemen verergeren

Scientias J. Kras 23 februari 2024

Een kwart van de Nederlanders heeft slaapproblemen, vrouwen meer dan mannen. Ze vallen moeilijk in slaap, kunnen niet doorslapen of worden te vroeg wakker. En overdag zijn ze moe. Dit kan ook allerlei psychische aandoeningen veroorzaken of verergeren, blijkt uit een nieuwe studie.

De Nederlandse Renske Lok, onderzoeker aan Stanford, kwam samen met Britse collega’s tot een beter begrip van de relatie tussen slaap, onze biologische klok en onze geestelijke gezondheid. Daarmee legt ze de basis voor nieuwe holistische behandelingen om mentale problemen te verhelpen.

Slaapstoornissen

“Slaapstoornissen en verstoringen van de biologische klok zijn eerder regel dan uitzondering bij psychiatrische ziekten”, vertelt onderzoeker Sarah Chellappa. “We weten uit eerdere studies al vrij veel over de rol van slaapproblemen bij psychische aandoeningen maar ons begrip van de biologische klok blijft achter. Het is belangrijk om te begrijpen wat voor impact die heeft, zodat we effectievere behandelingen kunnen ontwikkelen.”

Het onderzoek focust op slaap en de biologische klok bij pubers en jongvolwassenen, omdat in deze levensfase mensen het grootste risico lopen op het ontstaan van een psychische stoornis. Ook is de kans groter op een ongezond slaappatroon en een afwijkend bioritme.

Hypersomnie en cortisolritmes

Slapeloosheid komt vaker voor dan gemiddeld bij mensen met een psychische stoornis. Meer dan de helft krijgt te maken met problemen met inslapen en doorslapen. Ongeveer een kwart tot een derde van de mensen met stemmingsstoornissen heeft zowel last van slapeloosheid als van hypersomnie – een aandoening waarbij patiënten ‘s nachts slecht kunnen slapen en overdag erg slaperig zijn.

Ondertussen laat een van de weinige onderzoeken naar slaap-waakstoornissen door de biologische klok zien dat een derde van de patiënten met een bipolaire stoornis later gaat slapen en later wakker wordt dan normaal. Hun bioritme loopt zeven uur voor tijdens manische episoden en vier tot vijf uur achter tijdens de depressieve fase. Na een succesvolle behandeling normaliseert de biologische klok weer.

Wat zijn de mechanismen?

De verklaring moet volgens de onderzoekers al in de puberteit worden gezocht. Door hormonale en gedragsveranderingen in die periode – zoals later opblijven, minder slapen doordeweeks en uitslapen in het weekend – kan de slaapkwaliteit in de knel komen. “Deze afwisseling in duur en timing van de slaap kan leiden tot een disbalans tussen onze biologische klok en ons slaap-waakritme. Dit vergroot het risico op slaapstoornissen en de kans op negatieve gevolgen voor de geestelijke gezondheid”, legt onderzoeker Nicholas Meyer van King’s College London uit.

Genen, licht en neuroplasticiteit

Maar meer factoren spelen een rol. Zo hebben mensen met een genetische aanleg voor een haperende biologische klok meer kans op depressie, stemmingswisselingen en neuroticisme. Maar ook geldt: hoe meer tijd mensen buitenshuis spenderen, hoe kleiner de kans op stemmingsstoornissen. Slaap speelt een sleutelrol in de manier waarop de hersenen nieuwe neurale verbindingen vormen en emotionele herinneringen verwerken. Een verstoring van de slaap is dan ook een grote risicofactor voor mentale problemen.

Stanford-onderzoeker Renske Lok vertelt: “We hebben de risicofactoren voor de verstoring van de slaap en de biologische klok in kaart gebracht. Dit biedt de kans om nieuwe preventieve maatregelen en behandelmethodes te ontwikkelen. Een aantal hiervan is collectief, zoals de timing van school- en werkdagen, of aanpassingen aan leer- en werkplekken om de blootstelling aan licht te optimaliseren. Andere zijn persoonlijke interventies, die zijn afgestemd op individuele factoren.”

Licht- en gedragstherapie

Er is sterk bewijs dat cognitieve gedragstherapie bij slapeloosheid angsten en depressies vermindert. Ook bij PTSS-patiënten helpt deze therapie om om te gaan met traumasymptomen. Lichttherapie vlak na het opstaan ‘s ochtends is dan weer effectief gebleken bij bipolaire depressie. Ook bij postnatale depressie lijkt het te helpen.

Maar je kunt ook zelf dingen doen. Zo is het mogelijk om de biologische klok te sturen door een betere timing van medicijnen, maaltijden en lichaamsbeweging. Mensen met een vertraagde slaap-waakfasestoornis kunnen baat hebben bij het innemen van melatonine in de avond. Dit helpt om hun biologische klok vooruit te zetten naar een normaler slaappatroon en kan gunstig uitpakken bij psychiatrische stoornissen. Nachtwerk maakt de kans op mentale problemen juist groter, maar dit effect is deels op te vangen door overdag te eten in plaats van ‘s nachts. Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat overdag eten stemmingsstoornissen voorkomt.